Centralny Okręg Przemysłowy (COP) - geneza, realizacja i znaczenie największego programu inwestycyjnego II RP

W drugiej połowie lat 30. XX wieku Polska podjęła jedną z najambitniejszych inicjatyw gospodarczych w swojej historii – budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Był to projekt o ogromnym znaczeniu ekonomicznym, społecznym i strategicznym, który miał nie tylko unowocześnić polską gospodarkę, ale także zwiększyć potencjał obronny kraju w obliczu narastających zagrożeń międzynarodowych. Zaledwie w ciągu kilku lat w centrum kraju powstały nowe zakłady przemysłowe, huty, fabryki zbrojeniowe i elektrownie, a dziesiątki tysięcy ludzi znalazło zatrudnienie.

Geneza i cele utworzenia COP

Centralny Okręg Przemysłowy (COP) powstał jako odpowiedź II Rzeczypospolitej na zacofanie gospodarcze kraju w latach 30. XX wieku. Polska borykała się wówczas z szeregiem problemów strukturalnych: dominacją rolnictwa, przeludnieniem wsi oraz wysokim bezrobociem potęgowanym skutkami Wielkiego Kryzysu​. Już w 1921 r. pojawiła się koncepcja tzw. trójkąta bezpieczeństwa - utworzenia ośrodka przemysłowego w widłach Wisły i Sanu, z dala od granic, co wysunął gen. Kazimierz Sosnkowski​. Pomysł powrócił w 1928 r., kiedy wprowadzono ulgi podatkowe dla inwestorów na tym obszarze, jednak brak funduszy i kryzys opóźniły realizację​1.

Co ciekawe, w początkach niepodległości Polska zmarnowała szanse szybszej industrializacji - w 1919 r. czeski koncern Skoda oferował przeniesienie swoich zakładów zbrojeniowych do Polski, a Henry Ford proponował budowę fabryk samochodów i czołgów oraz modernizację dróg. Obie te oferty zostały odrzucone przez ówczesne władze, co dziś bywa oceniane jako poważny błąd strategiczny​.

Eugeniusz Kwiatkowski

W połowie lat 30. sytuacja zaczęła się zmieniać. W 1935 r. utworzono w Ministerstwie Skarbu Biuro Planowania Krajowego, a rok później wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski przedstawił plan czteroletni rozwoju gospodarczego. Jego najambitniejszym elementem stał się Centralny Okręg Przemysłowy, formalnie zainicjowany uchwałą sejmowej komisji budżetowej w lutym 1937 r., którą poprzedziło przemówienie Kwiatkowskiego. Aczkolwiek genezy COP należy szukać we wspomnianym planie czteroletnim zapoczątkowanym w 1936 r.

Celem COP było zwiększenie potencjału gospodarczego Polski poprzez rozbudowę przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego oraz zmniejszenie bezrobocia na terenach dotkniętych biedą agrarną​.

COP postrzegano też jako sposób na unowocześnienie struktury gospodarki - przełamanie jej rolniczego charakteru i przyspieszenie uprzemysłowienia kraju. Plan COP nie ograniczał się do doraźnego pobudzenia koniunktury czy jednorazowego dozbrojenia armii - był pomyślany jako pierwsza faza długofalowej przebudowy ekonomicznej, rozpisanej aż do połowy lat 50​. Innymi słowy, Centralny Okręg Przemysłowy stanowił wielowymiarowe przedsięwzięcie obejmujące program modernizacji gospodarki i interwencjonizmu państwowego w dobie kryzysu oraz element planu obronnego państwa.

Plan i lokalizacja Centralnego Okręgu Przemysłowego

Mapa Centralnego Okręgu Przemysłowego podzielonego na trzy rejony

Koncepcja COP zakładała koncentrację nowych inwestycji w centralnej części ówczesnej Polski, na obszarze tzw. trójkąta Warszawa-Kraków-Lwów​. Region ten - zwany początkowo okręgiem sandomierskim - obejmował rozległe tereny w widłach Wisły i Sanu, sięgające na południu po Karpaty. Łącznie planowane inwestycje objęły około 60 tys. km² (ok. 15% powierzchni kraju) zamieszkanych przez około 6 milionów osób​. Było to 18% ludności Polski, z czego przeszło 80% stanowili ubodzy chłopi żyjący z drobnych gospodarstw​.

Umiejscowienie Centralnego Okręgu Przemysłowego właśnie w tym rejonie miało kilka powodów. Po pierwsze, były to tereny zaniedbane gospodarczo, typowo rolnicze - inwestycje przemysłowe miały przynieść tam ożywienie i poprawę poziomu cywilizacyjnego​. Po drugie, względy strategiczne i obronne odgrywały kluczową rolę. Obszar centralny leżał daleko od potencjalnie zagrożonych granic z Niemcami i ZSRR oraz obfitował w kompleksy leśne (Puszcza Sandomierska), co zapewniało naturalną osłonę przed rozpoznaniem i atakami lotniczymi​. W razie wojny zakłady ulokowane w głębi kraju miały większą szansę przetrwania niż te na obrzeżach państwa.

COP z podziałem na regiony

W lipcu 1936 r. ruszyła realizacja planu inwestycyjnego, a w 1937 r. uchwalono specjalną ustawę budżetową dla COP​. Państwo polskie skierowało do Centralnego Okręgu Przemysłowego ogromne środki finansowe i organizacyjne. Szacuje się, że w latach 1937–1939 ok. 60% wszystkich wydatków inwestycyjnych kraju trafiło właśnie do COP.

Powołano specjalne fundusze (np. Fundusz Pracy, Fundusz Obrony Narodowej) i mechanizmy kredytowe, a także zachęcano prywatnych przedsiębiorców ulgami i zamówieniami rządowymi do udziału w rozwoju okręgu. Co ważne, Kwiatkowski zakładał synergię inicjatywy publicznej i prywatnej – państwo inwestowało przede wszystkim w infrastrukturę i przemysł ciężki (o znaczeniu obronnym), pozostawiając pole dla kapitału prywatnego w lżejszych branżach​. Dzięki temu COP miał stać się motorem napędowym całej gospodarki, łącząc modernizację z bieżącym ożywieniem rynku pracy. Sytuację gospodarczą poprawiała również zaciągnięta u rządu francuskiego w 1936 r. pożyczka na sumę 2,6 mld franków.

Podział Centralnego Okręgu Przemysłowego

Podział COP na rejony (okręgi): „A”, „B” i „C”

Centralny Okręg Przemysłowy (COP) obejmował tereny należące do czterech województw: wschodniej części kieleckiego i krakowskiego oraz zachodnich obszarów lubelskiego i lwowskiego.

Pod względem funkcjonalnym podzielony został na trzy odrębne rejony:

• Rejon A (kielecki) - obszar surowcowy, obejmujący 14 000 km²,
• Rejon B (lubelski) - zaplecze aprowizacyjne, liczące 15 000 km²,
• Rejon C (sandomierski) - główny obszar przemysłowy i energetyczny, obejmujący 30 000 km².

Wyżyna Małopolska, zwana także rejonem kieleckim „A”, posiadała bogate złoża surowców mineralnych, które stanowiły kluczowe tworzywo dla przemysłu metalowego i mineralnego. Występowały tam m.in. żelaziaki, piryty, galeny, niewielkie ilości błyszczu miedzi, kamień drogowy i budowlany, kwarcyty, piaski kwarcowe, wapienie, dolomity, gliny ceramiczne i ogniotrwałe oraz fosforyty. Rejon ten obejmował powiaty: opoczyński, radomski, kozienicki, opatowski, iłżecki, kielecki oraz jędrzejowski. Jako obszar zasobny w surowce kopalniane, pełnił funkcję „okręgu tworzyw podstawowych”.

Wyżyna Lubelska, czyli rejon lubelski „B”, charakteryzowała się przede wszystkim żyznymi, bezleśnymi glebami, które stanowiły naturalną podstawę dla rozwoju rolnictwa oraz przemysłu spożywczego. Oprócz tego rozwijały się tam gałęzie przemysłu mineralnego, chemicznego oraz lekkiego metalowego. Do rejonu lubelskiego należały powiaty: puławski, lubartowski, włodawski, chełmski, lubelski, krasnystawski, zamojski, hrubieszowski i tomaszowski. Region ten miał charakter „okręgu aprowizacyjnego”, odpowiadającego za produkcję żywności i surowców rolnych.

Nizina Sandomierska wraz z otaczającymi ją od południa podgórzem, Beskidami oraz południową krawędzią Wyżyny Małopolskiej tworzyła rejon „C”. W jego skład wchodziły powiaty: pińczowski, stopnicki, sandomierski, janowski, biłgorajski, lubaczowski, jarosławski, przeworski, łańcucki, niżański, tarnobrzeski, kolbuszowski, rzeszowski, ropczycki, mielecki, dąbrowski, tarnowski i brzeski. Ze względu na centralne położenie geograficzne rejon ten pełnił funkcję „okręgu przetwórczego”. Dysponował bogatymi złożami surowców energetycznych, takich jak ropa naftowa i gaz ziemny, a także zasobami energii elektrycznej. Oprócz tego występowały tam surowce wykorzystywane w przemyśle chemicznym (ropa, gaz, fosforyty, siarka, gips), metalurgicznym (ruda żelazna), mineralnym (materiały budowlane – cegielnie, żwirownie, betoniarnie), skórzanym, drzewnym (produkcja miazgi, błonnika, papieru i drewna) oraz spożywczym (przetwórstwo mięsne, zbożowe i spirytusowe).

W 1939 r. pojawiła się koncepcja utworzenia odrębnego województwa sandomierskiego, nazywanego potocznie „województwem COP”. Miało obejmować kluczowe obszary Centralnego Okręgu Przemysłowego, m.in. Kielce, Radom i Rzeszów. Jego powierzchnia miała wynosić 24,5 tys. km², a celem było lepsze zarządzanie dynamicznie rozwijającym się regionem. Ostatecznie wybuch II wojny światowej przerwał te plany, a województwo nigdy nie powstało.

Realizacja i główne inwestycje COP

Centralny Okręg Przemysłowy - ognisko siły gospodarczej państwa - tak promowano COP w prasie

Intensywna budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego trwała zaledwie kilka lat – zasadniczo od 1937 do wybuchu wojny we wrześniu 1939. W tak krótkim czasie zrealizowano imponujący zakres przedsięwzięć. Większość środków pochłonęła rozbudowa infrastruktury technicznej: poprowadzono nowe linie kolejowe i drogi, wzniesiono mosty, wytyczono linie energetyczne i gazociągi, zapewniając przyszłym zakładom zaopatrzenie w energię i surowce​.

Równolegle powstawały od podstaw nowoczesne fabryki różnych branż przemysłowych - od hut i zakładów zbrojeniowych po wytwórnie chemiczne i lotnicze. O skali przedsięwzięcia świadczy, że do końca 1938 r. zbudowano lub rozpoczęto budowę kilkudziesięciu zakładów przemysłowych, w tym wielu prywatnych: Fabryka Wyrobów Metalurgicznych „Omega” w Przemyślu, Fabryka Materiałów Impregnowanychn „Krusche i Ender” w Baranowie, Fabryka Obuwia „Leo” w Mielcu, Fabryka Akumulatorów „PTA” w Tarnobrzegu, „Elibor” w Sandomierzu, Huta Szkła Taflowego „Metan” w Nowym Kazimierzu pod Sandomierzem, Wytwórnia Konserw Owocowych „Społem” w Dwikozach k. Sandomierza i wiele innych.

Poniżej przedstawiono najważniejsze inwestycje zrealizowane w ramach COP:

Wizyta gospodarska prezydenta Mościckiego w Hucie Stalowa Wola, 1937

Huta Stalowa Wola - sztandarowa inwestycja COP. Był to ogromny kombinat metalurgiczny wybudowany w sercu Puszczy Sandomierskiej, w okolicach wsi Pławo (przemianowanej wkrótce na Stalową Wolę, co symbolizowało „stalową wolę” Polaków do unowocześnienia kraju​). Zakłady te, znane początkowo jako Zakłady Południowe, wzniesiono od podstaw w rekordowym czasie 26 miesięcy. Uroczyste otwarcie huty - dumy COP - nastąpiło w czerwca 1939 r. z udziałem prezydenta RP, a zakład ruszył pełną parą na rok przed planowanym terminem​. Huta Stalowa Wola obejmowała stalownię, walcownię, odlewnię aluminium oraz wydziały mechaniczne i zbrojeniowe, produkując m.in. armaty polowe. Wraz z zakładem wyrosło nowoczesne osiedle robotnicze i uruchomiono szkołę przemysłową - dając początek nowemu miastu na mapie Polski​

Zakłady lotnicze PZL w Mielcu i Rzeszowie - aby rozwinąć rodzimy przemysł lotniczy, w COP ulokowano dwie duże inwestycje Państwowych Zakładów Lotniczych. W Rzeszowie zbudowano od 1937 r. fabrykę silników lotniczych, a w Mielcu równolegle powstała fabryka samolotów. Obie wytwórnie ukończono na początku 1939 r. Już na początku 1939 r. mielecka wytwórnia produkowała nowoczesne średnie bombowce PZL.37 Łoś. Obie fabryki szybko stały się kołem zamachowym lokalnej gospodarki - przyciągnęły wykwalifikowanych pracowników, rozbudowano zaplecze mieszkaniowe i usługowe, a wiele okolicznych rodzin zyskało stabilne zatrudnienie i perspektywy awansu cywilizacyjnego​.

Wnętrze głównej hali fabrycznej Stomil w Dębicy, 1939

Zakłady chemiczne w Dębicy - COP objął również przemysł chemiczny, kluczowy dla uniezależnienia gospodarki od importu. W Dębicy w 1937 r. ruszyła budowa nowatorskiej fabryki sztucznego kauczuku (czwarta tego typu fabryka na świecie po USA, Niemczech i ZSRR). Inwestycję tę podjęła spółka zawiązana przez firmę Stomil z Poznania i Związek Producentów Spirytusu, wykorzystując wynalazek inż. Wiesława Szulczewicza polegający na produkcji kauczuku z ziemniaków​. Niemal równocześnie Stomil wybudował w Dębicy wytwórnię opon i dętek samochodowych. Tak powstało w COP nowoczesne centrum przemysłu gumowego, kontynuowane po wojnie (Firma Oponiarska Dębica istnieje do dziś).

Fabryki uzbrojenia i amunicji - kluczowym aspektem COP było wzmocnienie potencjału obronnego Polski. W ramach okręgu powstała sieć nowych zakładów zbrojeniowych. Między innymi w Kraśniku wybudowano od podstaw wielką fabrykę amunicji artyleryjskiej​. W Rzeszowie uruchomiono produkcję uzbrojenia - na bazie filii Zakładów Cegielskiego wznoszono wytwórnię dział przeciwlotniczych kal. 40 mm i przeciwpancernych 37 mm​. Nowe linie montażowe uruchamiano także w istniejących fabrykach zbrojeniowych (m.in. rozbudowano zakłady w Stalowej Woli o produkcję dział). Planowano ponadto uruchomienie fabryki prochu i materiałów wybuchowych w okolicach Jasła, która pozostała w budowie do wybuchu wojny​. Dzięki tym inwestycjom znacznie zwiększono moce produkcyjne polskiego przemysłu zbrojeniowego - COP miał dostarczać armii nowoczesną broń i amunicję, co uniezależniało kraj od zagranicznych dostaw.

Budowa zapory w Rożnowie w ramach COP

Rozwój energetyki i surowców - aby zasilić nowe fabryki, COP rozbudowywał infrastrukturę energetyczną. Już w 1938 r. rozpoczęto budowę elektrowni wodnej w Rożnowie na Dunajcu, z planowanym ukończeniem w 1940 r.. Była to nowoczesna elektrownia szczytowo-pompowa z zaporą, uzupełniona mniejszym zbiornikiem w Czchowie - inwestycja pionierska w dziejach polskiej hydroenergetyki. Równolegle powstawały nowe elektrownie konwencjonalne, np. w miejscowości Mościce pod Tarnowem zainstalowano w 1939 r. turbogenerator 20 MW na potrzeby zakładów chemicznych​. Sieć przesyłowa została zagęszczona - zbudowano linie wysokiego napięcia łączące COP z resztą kraju (np. linie Mościce-Dąbrowa-Mielec, Sandomierz-Stalowa Wola, Lublin-Kraśnik)​. Ważnym projektem był także gazociąg z małopolskich pól gazowych. Ze złoża gazu ziemnego w Daszawie poprowadzono rurociąg do Sandomierza i dalej w kierunku Stalowej Woli​, co docelowo miało zasilać gazem zakłady przemysłowe COP. Te inwestycje infrastrukturalne stanowiły krwioobieg okręgu - zapewniały dostawy energii i surowców, bez których rozwój przemysłu nie byłby możliwy.

Rezultaty i znaczenie Centralnego Okręgu Przemysłowego

Eugeniusz Kwiatkowski (pierwszy z lewej), na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego, 1938 r.

Mimo że Centralny Okręg Przemysłowy istniał zaledwie przez kilka lat przed wybuchem II wojny światowej, zdążył przynieść wymierne korzyści i zmiany społeczno-gospodarcze. Przede wszystkim COP stworzył dziesiątki tysięcy nowych miejsc pracy na obszarach dotkniętych chronicznym bezrobociem. Mieszkańcy ubogich wsi masowo znajdowali zatrudnienie w powstających fabrykach, co łagodziło problem przeludnienia agrarnego i dawało szansę awansu społecznego​. W miastach takich jak Rzeszów, Mielec, Dębica czy Stalowa Wola nastąpił gwałtowny rozwój – pojawiły się nowe osiedla mieszkaniowe, szkoły zawodowe, infrastruktura komunalna. Budowa towarzyszącej infrastruktury (dróg, kolei, elektryfikacji) podniosła ogólny poziom cywilizacyjny regionu​. Dynamiczny wzrost inwestycji przełożył się też na ożywienie całej gospodarki II RP – pod koniec lat 30. Polska notowała przyspieszenie wzrostu produkcji i dochodu narodowego, w czym niemała zasługa nakładów w COP i poprawy koniunktury międzynarodowej.

Przekazanie wojsku haubic wz. 1914/19 kal. 100 mm, wykonanych bezpłatnie jako dar Zakładów Południowych w Stalowej Woli, 1939 r.

Pod względem militarnym COP częściowo zrealizował swoje założenia tuż przed wojną. Huta Stalowa Wola już w 1939 r. produkowała działa dla Wojska Polskiego​, zakłady zbrojeniowe dostarczały amunicję, a fabryki lotnicze wypuszczały nowoczesne samoloty. Niestety, wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 r. brutalnie przerwał rozwój Centralnego Okręgu Przemysłowego. Inwazja niemiecka i sowiecka spowodowała, że wiele obiektów COP nie zdążyło osiągnąć pełnej zdolności produkcyjnej lub zostało ewakuowanych. Tereny okręgu znalazły się pod okupacją – część zakładów (np. Huta Stalowa Wola, PZL Mielec) zostało przejętych i wykorzystywanych przez okupantów do własnych celów, inne uległy zniszczeniu. Wojna zatrzymała realizację dalszych planów (np. wspomniana elektrownia w Rożnowie została ukończona dopiero po wojnie, a niektóre planowane fabryki w ogóle nie powstały).

Pomimo tragicznego finału, COP zapisał się w historii jako jedno z największych osiągnięć ekonomicznych II Rzeczypospolitej. Był dowodem, że w krótkim czasie i w trudnych warunkach polityczno-gospodarczych Polacy potrafili zrealizować ambitny program uprzemysłowienia.

Wiele zakładów COP przetrwało zawieruchę wojenną i stało się fundamentem powojennego przemysłu w Polsce (Huta Stalowa Wola, zakłady lotnicze w Mielcu i Rzeszowie, fabryka opon w Dębicy i inne działały dalej w PRL, nieraz rozbudowane). Dziedzictwo Centralnego Okręgu Przemysłowego jest wciąż żywe – regiony te do dziś należą do ważnych ośrodków przemysłowych kraju, a historycy i ekonomiści wskazują COP jako przykład udanej interwencji państwa w rozwój gospodarczy. Centralny Okręg Przemysłowy (COP) pozostaje synonimem śmiałej wizji modernizacji, która choć przerwana przez wojnę, zdążyła w istotny sposób zmienić oblicze południowo-centralnej Polski i udowodnić sens długofalowego planowania strategicznego w skali kraju.

Bibliografia:

1. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Kraków 2006.
2. Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1999.
3. A. Jezierski, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
4. W. Samecki, Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939, Wrocław 1998.
5. COP: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, pod red. J. Konefał, Stalowa Wola 2007.
6. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, pod red. A. Mączak, Warszawa 1981.
7. „Polska Gospodarcza”, Zeszyt nr 44, 1937.

1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie ulg dla przedsiębiorstw przemysłowych i komunikacyjnych, Dz.U. z 1928 r. nr 36, poz. 329.