Plan Piętnastoletni (1939-1954) - ambitna wizja modernizacji Polski

Plan Piętnastoletni był ambitnym programem rozwoju gospodarczego II Rzeczypospolitej, opracowanym pod kierunkiem wicepremiera i ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego. Ogłoszono go na forum Sejmu 2 grudnia 1938 roku​, tuż po przedterminowym zakończeniu realizacji poprzedniego Planu Czteroletniego. Zakładał przeprowadzenie w latach 1939-1954 kompleksowej modernizacji kraju, podzielonej na pięć etapów​.

Kontekst historyczny. Plan Czteroletni i COP

Wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski w Sejmie, 1935 r.

W połowie lat 30. XX wieku II RP dokonała zwrotu w stronę aktywnej polityki przemysłowej. Wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski przeforsował interwencjonistyczny program inwestycyjny - Plan Czteroletni na lata 1936-1940​. Plan ten został zrealizowany w dużej mierze jeszcze przed wybuchem wojny; jego najbardziej ambitnym przedsięwzięciem była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), czyli rozległego kompleksu przemysłowego ulokowanego w centralnej Polsce (w tzw. trójkącie bezpieczeństwa z dala od zagrożonych granic)​. Budowa COP-u stanowiła największą inwestycję gospodarczą II RP - powstały nowe fabryki zbrojeniowe, huty, zakłady chemiczne i lotnicze, co tworzyło tysiące miejsc pracy i wzmacniało potencjał obronny państwa​.

Na fali pomyślnej realizacji Planu Czteroletniego (który ukończono z wyprzedzeniem i z przekroczeniem planowanych nakładów) Kwiatkowski podjął prace nad jeszcze ambitniejszym programem rozwoju. W grudniu 1938 roku, podczas posiedzenia plenarnego Sejmu, przedstawił wstępne założenia wieloletniego Planu Piętnastoletniego dla gospodarki​. Uzasadniał potrzebę konsekwentnego planowania, głosząc dewizę, że „Pieniądze wydawane bezplanowo wydają małe rezultaty!”​. Nowy plan miał objąć swoim zasięgiem cały kraj i stanowić pełną przebudowę gospodarczo-społeczną, dzięki której Polska miała dogonić bardziej rozwinięte państwa.

Założenia Planu Piętnastoletniego

Atlas dróg samochodowych w Polsce, 1939 r.

Plan przewidywał m.in. rozbudowę przemysłu zbrojeniowego, rozwój infrastruktury transportowej, unowocześnienie rolnictwa i oświaty na wsi, dynamiczną urbanizację oraz wyrównanie poziomów rozwoju między różnymi regionami Polski (likwidacja podziału na tzw. Polskę „A” i „B”)​. Wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 uniemożliwił realizację tego dalekosiężnego programu - Plan Piętnastoletni pozostał niezrealizowaną wizją.

Zaprezentowany pod koniec 1938 r. Plan Piętnastoletni zakładał realizację pięciu następujących po sobie etapów rozwojowych (tzw. trzylatek), obejmujących okres od kwietnia 1939 do marca 1954 roku​. W każdym trzyletnim okresie przewidziano koncentrację na jednym priorytetowym obszarze gospodarki, na który miało trafiać ok. 60% środków inwestycyjnych przeznaczonych na dany etap​. Pozostałe 40% nakładów służyć miało realizacji innych zadań, tak aby kolejne fazy uzupełniały się i zapewniały zrównoważony rozwój.

Zakładane okresy Planu Piętnastoletniego

Plakat propagandowy przedstawiający założenia Planu Piętnastoletniego

Okres I - wojskowy (1939-1942) - rozbudowa potencjału obronnego. Priorytetem była intensywna rozbudowa krajowego przemysłu zbrojeniowego (produkcji uzbrojenia) pod kierunkiem Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Okres II - infrastrukturalny (1942-1945) - rozwój infrastruktury transportowej. Planowano wielkie inwestycje w komunikację: rozwój kolei, budowę nowoczesnych dróg i kanałów, rozbudowę portu w Gdyni, a także rozwój przemysłu motoryzacyjnego (produkcji samochodów) oraz lotnictwa cywilnego​.

Okres III - wiejski (1945-1948) - modernizacja rolnictwa i oświaty na wsi. W tym okresie zamierzano skupić się na poprawie sytuacji na polskiej prowincji: rozbudowie powszechnego i zawodowego szkolnictwa wiejskiego, likwidacji analfabetyzmu, przeprowadzeniu szeroko zakrojonych melioracji i mechanizacji upraw, usprawnieniu obrotu produktami rolnymi oraz unowocześnieniu wiejskiego budownictwa.

Molo węglowe w okresie międzywojennym w Gdyni

Okres IV - urbanizacyjny (1948-1951) - urbanizacja i uprzemysłowienie Polski. W latach powojennych planowano przyspieszoną odbudowę i rozwój miast - realizację wielkich inwestycji miejskich o charakterze kulturalnym, edukacyjnym i zdrowotnym - a także dalszy rozwój przemysłu. Ważnym celem tej fazy miała być również ostateczna polonizacja miast, tzn. zwiększenie udziału ludności polskiej w strukturze społecznej większych ośrodków miejskich​.

Okres V - ujednolicający (1951-1954) - ujednolicenie rozwoju kraju. Ostatni etap przewidywał działania na rzecz zatarcia historycznych dysproporcji między rozwiniętymi a zacofanymi obszarami Polski. Miało to oznaczać wyrównanie poziomu gospodarczego wszystkich regionów i likwidację podziału na Polskę „A” i Polskę „B” poprzez pełną integrację ekonomiczną kraju​.

Realizację pierwszej trzylatki zainaugurowano oficjalnie w kwietniu 1939 r​. Opracowano już wówczas szczegółowe zadania finansowe i inwestycyjne dla I okresu planu, jednak kolejne etapy pozostawały jedynie ogólnym zarysem na przyszłość​. Jeszcze przed pełnym rozwinięciem skrzydeł przez Plan Piętnastoletni nastąpił jednak wybuch wojny, który przerwał wszelkie prace. Agresja Niemiec i Rosji zaprzepaściła realizację tego projektu.

Niezrealizowana wizja i jej dziedzictwo

Baner promujący plan umieszczony na fasadzie budowanego Centralnego Domu Towarowego podczas pochodu pierwszomajowego w Warszawie w 1950 r.

Plan Piętnastoletni, choć nigdy nie wszedł w pełni w życie, stanowił odzwierciedlenie modernizacyjnych ambicji II Rzeczypospolitej. Był nie tylko próbą przekształcenia gospodarki kraju, ale także wyrazem dążenia do unowocześnienia społeczeństwa, zwiększenia spójności regionalnej i eliminacji zapóźnień cywilizacyjnych. Choć jego realizacja została brutalnie przerwana przez wybuch II wojny światowej, to jednak pewne jego założenia znalazły później odzwierciedlenie w polityce gospodarczej powojennej Polski.

Wiele z koncepcji Planu Piętnastoletniego, takich jak uprzemysłowienie, urbanizacja, modernizacja rolnictwa czy rozwój infrastruktury komunikacyjnej, zostało wdrożonych w ramach powojennych programów gospodarczych - szczególnie Planu Sześcioletniego (1950-1955) realizowanego przez władze komunistyczne. Jednak skala interwencji państwowej i centralne planowanie gospodarki w okresie PRL znacząco różniły się od przedwojennej wizji Kwiatkowskiego, który zakładał harmonijną współpracę sektora publicznego i prywatnego.

Bibliografia:

1. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Kraków 2006.
2. Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1999.
3. J. Gołębiowski, Polityka inwestycyjna Eugeniusza Kwiatkowskiego w latach 1936-1939, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny”, 1970.
4. A. Jezierski, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
5. J. Kaliński, Historia gospodarcza XIX i XX w., Warszawa 2008.
6. W. Musiał, Polska transformacja w świetle teorii modernizacyjnych, Kraków 2010.
7. W. Samecki, Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939, Wrocław 1998.
8. COP: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, pod red. J. Konefał, Stalowa Wola 2007.