Prawdziwe twarze Jagiellonów znamy od wieków. Historyczne twarze kontra cyfrowe rekonstrukcje

Projekt „Nowy poczet Jagiellonów” zaprezentowano przez National Geographic Polska 20 marca 2025 r. wzbudził duże zainteresowanie mediów i opinii publicznej. Multimedialna kreacja, oparta na naukowej rekonstrukcji wizerunków władców z dynastii Jagiellonów, przedstawiana jest jako próba przywrócenia „zgodnych ze źródłami historycznymi” twarzy królów i królowych Polski. Jednak czy rzeczywiście dopiero dziś odkrywamy, jak wyglądali Jagiellonowie?

Wbrew medialnemu entuzjazmowi, niektórych przedstawicieli dynastii Jagiellonów znamy z portretów i przedstawień wykonanych za ich życia - nie tylko z romantycznych wizji Jana Matejki. Już w XV i XVI wieku powszechne było tworzenie realistycznych wizerunków monarchów - zarówno w formie obrazów, jak i rzeźb, medalionów czy miniatur. Zachowało się wiele portretów zamówionych przez polskich monarchów i wykonanych za ich życia.

Wizerunki Jagiellonów powstałe w XV i XVI w. to nie tylko dzieła sztuki – to również źródła historyczne, tworzone często z intencją realistycznego przedstawienia postaci. W wielu przypadkach portrety zamawiano u najlepszych artystów Europy, a ich wykonanie nadzorował dwór królewski. Trudno więc uznać, że współczesna rekonstrukcja może być „wierniejsza” od tamtych przedstawień. Aczkolwiek warto odnotować, że w przypadku niektórych jagiellońskich władców nie dysponujemy wiarygodnymi wizerunkami z okresu ich życia.

Kazimierz IV Jagiellończyk - realizm w kamieniu

Nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka, płyta wierzchnia

W przypadku Kazimierza IV Jagiellończyka nie zachował się klasyczny malowany portret z epoki, ale mamy do dyspozycji jedno z najważniejszych realistycznych przedstawień królewskich w dziejach sztuki polskiej - jego nagrobek w katedrze wawelskiej autorstwa Wita Stwosza i Jörg Huber z Passawy. Zdaniem historyków sztuki mamy tu do czynienia z portretem. Maria Skubiszewska opisywała wizerunek króla w następujący sposób: „wyraźnie znamiona starości oraz bardzo zindywidualizowane rysy twarzy nie pozostawiają wątpliwości, że stanowi ona portret”. Z kolei Berthold Daun stwierdził, że charakterystyka twarzy Kazimierza da się wytłumaczyć jedynie obserwacją żywego modela1.

Aleksander Jagiellończyk – pierwszy znany portret z epoki

Prawdopodobnie najdokładniejszy portret króla Aleksandra Jagiellończyka, autorstwa Jana Goraja, ok. 1504

Jednym z najstarszych znanych malarskich portretów polskiego monarchy, który najprawdopodobniej powstał za jego życia, jest wizerunek Aleksandra Jagiellończyka przypisywany Janowi Gorajowi (ok. 1504 r.). Choć obraz ma charakter reprezentacyjny, twarz króla została oddana z indywidualnymi cechami - wysokim czołem, wąską twarzą i przenikliwym spojrzeniem. To rzadki przykład malarstwa portretowego z początku XVI wieku na ziemiach polskich.

Renesansowi królowie - Zygmunt I Stary i Zygmunt II August

Zygmunt Stary, portret wykonany między 1511 a 1518 r., przypisywany Hansowi Süß von Kulmbach

Wraz z rozwojem renesansu w Polsce pojawili się wybitni portreciści, dzięki którym zachowały się wiarygodne i liczne wizerunki dwóch Jagiellonów.

Zygmunt I Stary został sportretowany m.in. przez Lucasa Cranacha Starszego - jego portret z ok. 1530 r. ukazuje dostojnego króla z charakterystyczną siwą brodą. Jest też wcześniejszy portret króla wykonany między 1511 a 1518 r., a przypisywany Hansowi Süß von Kulmbach. Ponadto Zygmunt Stary został uwieczniony na drzeworycie Albrechta Dürera z 1515 r., portrecie Andrzeja Mastera z 1546 r. oraz na nagrobku wykonanym za życia króla przez Bartolommeo Berrecciego.

Portret Zygmunta II Augusta, ok. 1554

Zygmunt II August, jego syn, był prawdopodobnie najczęściej portretowanym władcą z dynastii Jagiellonów. Do jego wizerunków należą dzieła takich mistrzów jak Jacopo Tintoretto, Lucia Anguissola, czy Lucasa Cranacha młodszego. Zachowały się także portrety nieznanego autorstwa. Charakterystyczne rysy króla powtarzają się konsekwentnie w różnych portretach, co pośrednio świadczy o ich autentyczności.

Bona Sforza i Anna Jagiellonka - królewska twarz w dojrzałym wieku

Anna Jagiellonka w stroju koronacyjnym, Marcin Kober, po 1575 roku

Również zachowały się portrety Anny Jagiellonki. Te najbardziej znane przedstawiają ją jako starszą, stateczną kobietę w ciemnym stroju i w bogatej biżuterii. Niemniej Lucas Cranach młodszy i Marcin Kober uwiecznili królową także na wcześniejszym etapie jej życia. Dysponujemy również portretem Bony Sforzy autorstwa Lucasa Cranacha młodszego. Bona została również uwieczniona na drzeworycie z dzieła Decjusza De vetustatibus Polonorum z 1521 r. oraz na kamei z popiersiem Bony Sforzy z ok. 1540 r.

Wizerunki z projektu National Geographic w porównaniu z wizerunkami historycznymi

Twarze Jagiellonów nie zostały więc „odkryte na nowo” w XXI wieku. Znamy je od dawna - z kamienia, pędzla i metalu. Wystarczy spojrzeć na ich nagrobki, portrety i medale, by zobaczyć, że historia sama zadbała o to, by ich oblicza przetrwały. Nowoczesne projekty mogą tę wiedzę przybliżać, ale nie zastąpią źródeł, które stworzyła sama epoka Jagiellonów.

Kazimierz Jagiellończyk

Zygmunt Stary

Zygmunt August

Anna Jagiellonka

1. Jagiellonowie i ich świat: polityka kościelna i praktyki religijne Jagiellonów, red. B. Czwojdrak, J. Sperka, P. Węcowski, Kraków 2020, s. 73-90