Doktryna piastowska według Tuska. Czy naprawdę istniała, jak ją zdefiniować?

Współczesne odwołania do „doktryny piastowskiej” jakie pojawiły się w przemówieniach Donalda Tuska, każą zapytać: czy naprawdę istniał taki model państwa? Czy Piastowie realizowali jakąś jednolitą koncepcję? Choć trudno mówić o spójnej średniowiecznej doktrynie, to polityka pierwszych władców Polski rzeczywiście opierała się na zaskakująco aktualnych zasadach: sile państwa, realizmie, organizacji i zwrocie ku Zachodowi. To właśnie te filary budowały fundamenty trwałości polskiej państwowości i wciąż pozostają warte przypomnienia.

Czym była „doktryna piastowska”?

Pojęcie „doktryny piastowskiej” niespodziewanie pojawiło się we współczesnym dyskursie politycznym za sprawą premiera Donalda Tuska, który odwołał się do niej jako fundamentu bezpieczeństwa Polski - doktryny opartej na sile państwa, niezależności oraz przynależności do Zachodu. W przemówieniu z Gniezna, na tysiąclecie koronacji Bolesława Chrobrego, ogłosił on nową doktrynę narodową, zwaną właśnie piastowską, której filarami mają być najsilniejsza armia w tej części świata, najsilniejsza gospodarka w regionie oraz silna pozycja polityczna Polski.

Choć termin ten nie pochodzi ze średniowiecza ani nie występuje w dawnych kronikach, ma stanowić syntetyczne ujęcie polityki pierwszych Piastów - ich sposobu rządzenia i zabezpieczania państwa. To nie konkretna reguła sprzed wieków, lecz użyteczna metafora, opisująca pewne historyczne prawidła, które dziś znów są w cenie. Tusk nie jest bynajmniej pierwszym, który wykorzystuje piastowską narrację. W okresie Polski Ludowej Piastów wykorzystywano dla podkreślenia polskiej przynależności Ziem Odzyskanych. Z kolei Jarosław Kaczyński - już nie w kontekście politycznym, ale kulturowym - zobowiązywał swoją formację do odbudowy zamków piastowskich.

Czym była „doktryna piastowska”? Próba definicji

Historycy nieraz używają podziału na Polskę „piastowską” i „jagiellońską” dla opisania nie tylko różnych okresów historycznych, ale także dla odmiennych koncepcji polityki państwa. W uproszczeniu, Polsce Piastów przypisywano orientację na Zachód i konsolidację etnicznie polskich ziem, w odróżnieniu od wielonarodowej ekspansji na Wschód w modelu jagiellońskim. W tym ujęciu doktryna piastowska to realistyczny model polityki państwowej, oparty na centralizacji władzy, sile militarnej, organizacji wewnętrznej oraz strategicznej orientacji na cywilizację zachodnią.

Budowa zintegrowanego państwa przez Mieszka I i Bolesława Chrobrego była nie tylko odpowiedzią na zewnętrzne zagrożenia, ale też świadomym projektem politycznym realizowanym co najmniej od czasów Siemomysła. W zdecentralizowanym świecie plemiennym Piastowie narzucili nowy ład: jednolitą władzę, system grodowy, strukturę administracyjną i wspólną przestrzeń ideową. To była rewolucja piastowska - transformacja społeczno-polityczna, w której zorganizowane państwo (jak na warunki wczesnośredniowieczne) zastąpiło rozdrobnioną strukturę plemienną. Proces ten dał początek organizmowi zdolnemu do prowadzenia samodzielnej polityki wewnętrznej i zagranicznej.

Choć nie można mówić o jednej uniwersalnej doktrynie na cały okres panowania Piastów, to kontynuatorzy - Kazimierz Odnowiciel, Bolesław Krzywousty czy Kazimierz Wielki - rozwijali ideę państwa silnego, sprawnego i suwerennego. Ich działania - od odbudowy po kryzysie, przez zabezpieczenie granic, po reformy administracyjne - były zgodne z przekonaniem, że siła państwa rodzi się z jego organizacji, bezpieczeństwa i niezależności.

Realizm polityczny i bezpieczeństwo

Wojowie Mieszka I

Władcy piastowscy kierowali się racją stanu. Ich polityka była pragmatyczna. Mieszko I zawierał różne sojusze, dostosowując działania do zmieniających się warunków. Podobnie Bolesław Chrobry potrafił lawirować między interesami sąsiadów, budując pozycję Polski jako niezależnego gracza. Zjazd gnieźnieński z 1000 roku otworzył drogę do utworzenia arcybiskupstwa i politycznego usamodzielnienia. Pokój w Budziszynie w 1018 r. kończył długą wojnę z Niemcami na korzystnych dla Polski warunkach - efekt siły i dyplomacji.

Bezpieczeństwo opierali się na sile militarnej i strukturze grodowej. Już poprzednicy Mieszka I rozpoczęli budowę grodów - drewniano-ziemnych warowni w kluczowych punktach terytorium. Mieszko rozwinął tę sieć jako podstawowy element kontroli nad krajem. Grody pełniły nie tylko funkcje militarne, ale też administracyjne - stacjonowały w nich drużyny wojów i zapewne rezydowali lokalni urzędnicy. Były ośrodkami zarządzania i organizacji terytorium.

Polska za Mieszka I, Mieszko I jako budowniczy Państwa Polskiego, S. Zakrzewski, 1921 r.

Mieszko stworzył silną, zawodową drużynę - liczącą, według Ibrahima ibn Jakuba, ok. 3000 ciężkozbrojnych wojowników – którą hojnie opłacał z danin i łupów. Dzięki tej elitarnej formacji mógł prowadzić niezależną politykę i skutecznie odpierać zagrożenia.

Bolesław Chrobry nie tylko utrzymał ten model, ale go znacznie wzmocnił. Według Galla Anonima, tylko w czterech głównych grodach - Gnieźnie, Poznaniu, Gieczu i Włocławku - trzymał 3900 pancernych i 13 000 tarczowników. Choć liczby te mają zapewne charakter propagandowy, pokazują skalę mobilizacji i determinację władcy. Chrobry rozwinął drużynę do poziomu formacji zdolnej do prowadzenia dużych operacji zaczepnych i obronnych - była to armia nie tylko lojalna, ale też stale gotowa do działania, stanowiąca trzon piastowskiego odstraszania militarnego.

Rozwój wewnętrzny i orientacja na Zachód

Chrzest Polski, obraz Jana Matejki

Rewolucja piastowska to także proces modernizacji wewnętrznej państwa. Mieszko I podporządkował lokalne wspólnoty jednej władzy, stworzył fundamenty administracji i wprowadził Polskę w obręb cywilizacji chrześcijańskiej. Wraz z chrztem rozpoczął się proces tworzenia struktur kościelnych.

Chrobry umacniał strukturę państwa: wspierał duchowieństwo jako filar nowego ładu, rozwijał organizację dworu książęcego i zarząd grodowy, a także przekształcał główne ośrodki osadnicze w trwałe centra władzy i administracji. Choć nie lokował miast w sensie późnośredniowiecznym, jego działania torowały drogę do urbanizacji - wokół grodów zaczęły się rozwijać podgrodzia i sieć osad służebnych, które z czasem przekształcały się w miasta. Piastowie stworzyli zalążki systemu terytorialnego, który w kolejnych wiekach został rozwinięty w strukturę ziem, kasztelanii i prowincji.

Koronacja Bolesława Chrobrego, obraz Jana Matejki

Wybór chrztu za pośrednictwem Czechów był decyzją strategiczną. Mieszko I świadomie wybrał Zachód, a nie Bizancjum czy pozostanie w wierzeniach pogańskich. Dzięki temu Polska weszła do łacińskiej cywilizacji europejskiej, co zapewniło jej miejsce w strukturze politycznej i kulturowej średniowiecza. Przyjęcie chrztu miało także wymiar dyplomatyczny - ograniczało możliwość ingerencji zbrojnej ze strony sąsiednich chrześcijańskich monarchii i pozwalało Mieszkowi zabiegać o równorzędność w relacjach międzynarodowych.

Chrobry kontynuował tę linię: jego relacje z cesarstwem, zabiegi o koronę królewską, niezależna organizacja kościelna - wszystko to budowało model państwa zachodniego typu. Zachód był nie tylko kierunkiem geograficznym, ale świadomym wyborem cywilizacyjnym. W relacjach z Ottonem III Chrobry wpisywał się w ideę cesarstwa uniwersalistycznego, licząc na partnerski układ, w którym Polska miała pełnić równorzędną rolę. Gdy jednak po śmierci Ottona nowy cesarz Henryk II zaczął traktować Polskę jako obszar podporządkowany interesom Rzeszy, Chrobry z determinacją bronił niezależności swojego państwa. Polityka prowadzona przez niego wobec cesarstwa była świadomą grą dyplomatyczną, opartą na zasadzie równowagi i suwerenności. Koronacja królewska w 1025 r. była symbolicznym potwierdzeniem tego wyboru i aspiracji do uczestnictwa w zachodnim systemie ładu politycznego - lecz na własnych warunkach. Kluczem do zdefiniowania doktryny piastowskiej będzie na pewno owo piastowskie dążenie do niezależności.

Model piastowski kontra jagielloński

Unia lubelska, obraz Jana Matejki (fragment)

Dla zrozumienia współczesnego odwołania do doktryny piastowskiej warto zestawić ją z modelem jagiellońskim. Ten ostatni opierał się na ekspansji wschodniej, wielonarodowym charakterze i uniach dynastycznych. W przeciwieństwie do tego model piastowski akcentował spójność instytucjonalną, silną władzę, obronę granic i zachodnią orientację cywilizacyjną. Piastowski pragmatyzm był projektem zabezpieczającym, nie ekspansywnym.

Model piastowski opierał się na konsolidacji terytorium, centralizacji władzy i obronie granic. Kluczowe były: zorganizowane struktury wewnętrzne, siła militarna i strategiczna orientacja na świat zachodniochrześcijański. Państwo miało być spójne, suwerenne, zdolne do samodzielnego działania, osadzone w systemie łacińskiej cywilizacji i oparte na twardej infrastrukturze grodowej oraz lojalności drużyny książęcej.

Z kolei model jagielloński wyrósł z unii dynastycznej Polski z Litwą i rozwijał się jako konstrukcja wieloetniczna i wielowyznaniowa. Charakteryzował się miękką formą integracji, współistnieniem odmiennych porządków prawnych i większym znaczeniem polityki dynastycznej, dyplomacji i konsensusu. Choć wschodnia ekspansja terytorialna była jego znakiem rozpoznawczym, to nie oznaczała zerwania z Zachodem - wręcz przeciwnie, Jagiellonowie byli aktywni w strukturach politycznych i intelektualnych Europy łacińskiej, rozwijali uniwersytety, mecenat artystyczny i prawo pisanego. Ich model nie był więc wschodni, lecz raczej zachodni w warunkach wschodnich.

Pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego

Różnica między modelem piastowskim a jagiellońskim polegała zatem nie na cywilizacyjnej orientacji - bo obie dynastie budowały Polskę w ramach łacińskiego świata - lecz na różnym rozumieniu przestrzeni państwowej. Piastowski pragmatyzm stawiał na spójność i zabezpieczenie rdzenia państwa, podczas gdy model jagielloński opierał się na szerszej konstrukcji unijnej, wymagającej większej elastyczności politycznej.

W tym kontekście „doktryna piastowska” może być dziś odczytywana jako metafora polityki skupionej na sile instytucji, zabezpieczeniu terytorium i świadomym zakorzenieniu w zachodnim systemie politycznym - w opozycji do rozproszonych, wielowektorowych strategii, które charakteryzowały bardziej uniwersalny i wielokulturowy model jagielloński.

Czy doktryna piastowska ma dziś sens?

„Doktryna piastowska” nie jest kategorią naukową ani historycznym terminem, lecz świadomie zastosowaną metaforą polityczną. Jej siła nie polega na dosłowności, ale na zdolności uchwycenia trwałych zasad skutecznego państwa: siły wewnętrznej, organizacji, strategicznego realizmu i zakorzenienia w zachodnim kręgu cywilizacyjnym. W tym ujęciu stanowi nie rekonstrukcję średniowiecznego porządku, lecz użyteczne odwołanie do wzorców, które w przeszłości zapewniły Polsce stabilność i suwerenność.

Tego rodzaju historyczne ramy - jeśli trafnie zdefiniowane - mogą porządkować współczesne myślenie o państwowości. W obliczu rosnących napięć geopolitycznych i redefinicji sojuszy powrót do piastowskiej idei silnego, spójnego i świadomie zakorzenionego państwa może pełnić rolę nie tylko symbolu, ale i realnego punktu odniesienia dla strategii narodowej. Właśnie dlatego ta metafora wciąż ma sens.