Polska od unii lubelskiej do rozbiorów toczyła z Rosją cztery wojny. Przegrała tylko raz

Między unią lubelską a rozbiorami Polska stoczyła z Rosją cztery bezpośrednie wojny - i aż trzy z nich wygrała. Przez blisko sto lat to nie Rosja, lecz Polska dyktowała warunki na wschodzie Europy, odnosząc zwycięstwa militarne, zdobywając nowe ziemie i utrzymując pozycję regionalnego mocarstwa. Choć późniejsze dekady przyniosły odwrócenie tej tendencji, bilans bezpośrednich wojen polsko-rosyjskich w epoce nowożytnej jasno pokazuje, że przez długi czas to Rzeczpospolita miała przewagę - militarną, polityczną i cywilizacyjną - nad swoim wschodnim rywalem.

I wojna polsko-rosyjska (pskowska). Kampanie Batorego i pokój w Jamie Zapolskim

Batory pod Pskowem, obraz Jana Matejki

• Lata wojny: 1577-1582
• Przyczyna: rosyjskie dążenia do opanowania Inflant i uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego
• Rezultat: zwycięstwo Rzeczypospolitej, pokój w Jamie Zapolskim (1582), zatrzymanie rosyjskiej ekspansji, odzyskanie Inflant i zatrzymanie rosyjskiej ekspansji

W drugiej połowie XVI wieku Inflanty stały się areną rywalizacji mocarstw regionu. Rosja, pod rządami Iwana IV Groźnego, próbowała wykorzystać okazję, by zdobyć porty nad Bałtykiem i stworzyć własne okno na świat. Gdy król Stefan Batory objął tron polski, musiał najpierw uporać się z buntem Gdańska. Wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej pod Gdańskiem, car Iwan IV Groźny uderzył w 1577 r. na Inflanty, zajmując szereg twierdz i docierając pod Rygę. Po stłumieniu oporu Gdańska Batory mógł skierować siły przeciw Moskwie.

W latach 1579–1581 przeprowadził trzy udane kampanie zaczepne. Najpierw odbił z rąk rosyjskich Połock (1579), ważną twierdzę zdobytą wcześniej przez Iwana IV. W kolejnym roku zdobył strategiczne Wielkie Łuki (1580), a jesienią 1581 r. podjął oblężenie Pskowa - jednej z głównych twierdz broniących dostępu do Moskwy.

Choć mimo długiego oblężenia Psków nie został zdobyty, sukcesy Batorego wyczerpały siły carstwa rosyjskiego i zmusiły Iwana Groźnego do rokowań. Wojnę zakończył rozejm w Jamie Zapolskim zawarty na początku 1582 r. Na mocy tego porozumienia Rzeczpospolita odzyskała niemal całe Inflanty oraz ziemię połocką. Było to wielkie zwycięstwo Rzeczypospolitej - Moskwa musiała zrezygnować na pewien czas z ekspansji nad Bałtyk, a autorytet Stefana Batorego jako wybitnego wodza znacznie wzrósł. Dzięki kampaniom Batorego udało się skutecznie opóźnić rosyjską ekspansję w tym kierunku na ponad sto lat - aż do czasów Piotra Wielkiego i wielkiej wojny północnej.

II wojna polsko-rosyjska (moskiewska). Triumf pod Kłuszynem i rozejm w Dywilinie

Stanisław Żółkiewski przedstawia carów Szujskich na sejmie warszawskim 1611 (obraz Jana Matejki)

• Lata wojny: 1609-1618
• Przyczyna: interwencja Rzeczypospolitej w czasie Wielkiej Smuty w Rosji, która zawiązała antypolski sojusz ze Szwecją
• Rezultat: zwycięstwo Rzeczypospolitej, rozejm w Dywilinie (1618), znaczne nabytki terytorialne

Początek XVII w. przyniósł Rosji okres głębokiego chaosu zwanego Wielką Smutą - czas bezkrólewia, buntów i zmagań o władzę. Bezkrólewie w Moskwie wykorzystali polscy magnaci kresowi, inicjując tzw. Dymitriady - zbrojne interwencje mające osadzić rzekomych ocalałych synów Iwana IV na tronie carskim. Pierwszy z samozwańczych pretendentów, Dymitr Samozwaniec I, z polską pomocą zdobył władzę w Moskwie i został carem w 1605 r., lecz wkrótce został zamordowany (1606). Kolejna polska wyprawa poparła drugiego pretendenta (Dymitra II), jednak walki o władzę w Rosji się przedłużały.

W 1609 r. panujący car Wasyl IV Szujski, zagrożony interwencjami polskich stronnictw, zawarł sojusz obronny ze Szwecją przeciw Rzeczypospolitej. Król Zygmunt III Waza odebrał to jako prowokację i postanowił oficjalnie zaangażować państwo w konflikt z Moskwą. Jesienią 1609 r. wojska Rzeczypospolitej wkroczyły do Rosji, rozpoczynając regularną wojnę polsko-rosyjską.

Atak husarii polskiej - fragment obrazu Bitwa pod Kłuszynem Szymona Boguszowicza

Początkowo siły polsko-litewskie odnosiły spektakularne sukcesy. Hetman Stanisław Żółkiewski pokonał 4 lipca 1610 r. przeważające wojska rosyjsko-szwedzkie w bitwie pod Kłuszynem. Niespełna 6-tysięczna armia polska (głównie husaria) rozgromiła tam około 30-tysięczną armię przeciwnika, co otworzyło Polakom drogę do stolicy wroga. Wkrótce po tej klęsce bojarzy obalili cara Szujskiego, a na Kremlu wybuchły stronnictwa pragnące pokoju. Żółkiewski bez walki zajął Moskwę, a polski królewicz Władysław Waza został przez część bojarów obrany carem Z kolei królowi Zygmuntowi III Wazie udało się w czerwcu 1611 roku zdobyć oblegany od 1609 roku Smoleńsk - klucz do ziem wschodnich.

Objęcie faktycznych rządów przez Władysława w Moskwie nigdy nie doszło do skutku, a w 1612 r. moskiewskie powstanie narodowe wypędziło polskie załogi z miasta. W 1617 r. podjęto ostatnią polską próbę zdobycia Moskwy – królewicz Władysław na czele armii ruszył w głąb Rosji, lecz dotarłszy pod mury stolicy nie zdołał je zdobyć.

Obszar Rzeczpospolitej za panowania Zygmunta III Wazy, po rozejmie w Dywilinie w Atlasie historycznym Polski (Józef Bazewicz, 1923 r.)

Mimo to wojna zakończyła się sukcesem: rozejm w Dywilinie (1618) przyniósł Rzeczypospolitej znaczne nabytki terytorialne - ziemię smoleńską, siewierską i czernichowską, które wróciły pod władzę polskich królów. Zawieszenie broni miało obowiązywać przez 14,5 roku. Formalnie nie podpisano trwałego pokoju, gdyż królewicz Władysław Waza wciąż rościł sobie prawo do tytułu cara (choć nie sprawował władzy w Moskwie).

Był to moment szczytowej ekspansji terytorialnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów - państwo osiągnęło wtedy największy w swojej historii obszar. W wymiarze geopolitycznym oznaczało to dominację w Europie Środkowo-Wschodniej i potwierdzenie pozycji jednego z najpotężniejszych organizmów politycznych kontynentu.

III wojna polsko-rosyjska (smoleńska). Udana odsiecz Smoleńska

Poddanie się Michaiła Szeina pod Smoleńskiem królowi Władysławowi IV Wazie w 1634 r.

• Lata wojny: 1632-1634
• Przyczyna: próba odbicia Smoleńska przez cara Michała Romanowa po śmierci Zygmunta III
• Rezultat: zwycięstwo Rzeczypospolitej, pokój w Polanowie (1634), potwierdzenie granic z rozejmu dywilińskiego

Śmierć Zygmunta III Wazy była dla Rosjan sygnałem do działania - rozpoczęli w 1633 roku oblężenie Smoleńska, który  1611 roku ponownie był twierdzą Rzeczypospolitej. Oblężenie Smoleńska przeciągało się jednak miesiącami - załoga pod komendą wojewody smoleńskiego Aleksandra Gosiewskiego broniła się dzielnie przez całą zimę.

Oblężenie trwało niemal rok, ale polsko-litewska załoga skutecznie się broniła. Na początku 1633 r. odsiecz poprowadził nowy król, Władysław IV. Pod koniec lata tego roku wojska Rzeczypospolitej dotarły pod oblężone miasto i zaatakowały pozycje wroga. Wobec kontrnatarcia polsko-litewskiego i groźby okrążenia armia rosyjska została zmuszona do kapitulacji na początku 1634 r.  Szein wraz z resztkami wojsk wycofał się, pozostawiając działa i zapasy - jego wyprawa zakończyła się całkowitą klęską, a on sam popadł w niełaskę carską i został stracony.

Zwycięstwo Rzeczypospolitej doprowadziło do podpisania pokoju w Polanowie w maju 1634 r. Był to traktat definitywnie kończący zarówno tę wojnę, jak i poprzednie spory toczone od czasu wielkiej smuty. Na mocy pokoju w Polanowie car Michał Romanow uznał utratę ziem smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej - czyli potwierdził zdobycze Rzeczypospolitej z rozejmu dywilińskiego. Ponadto car zrzekł się pretensji do Inflant oraz tytułu zwierzchnika tych ziem, co oznaczało rezygnację Moskwy z ingerencji w sprawy Inflant i dawnych terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z kolei król Władysław IV oficjalnie zrzekł się tytułu cara Rosji, jaki od 1610 r. nominalnie nosił. Był to ostatni moment, gdy Rzeczpospolita miała wyraźną przewagę nad Rosją i potrafiła ją politycznie wykorzystać.

IV wojna polsko-rosyjska (ukraińska). Koniec polskiej dominacji na Wschodzie

Ugoda perejesławska

• Lata wojny: 1654-1667
• Przyczyna: ugoda perejasławska - podporządkowanie Kozaków carowi Aleksemu I i interwencja Rosji w trwającą wojnę Rzeczypospolitej z Kozakami
• Rezultat: porażka Rzeczypospolitej, pokój andruszowski (1667), Polska utraciła ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską, oraz Kijów i lewobrzeżną Ukrainę

W połowie XVII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów znalazła się w jednym z najtrudniejszych momentów swojej historii. W latach 1654-1667 musiała stawić czoła najazdowi ze strony Rosji. Konflikt trwał ponad trzynaście lat, co czyni go najdłuższą wojną w historii Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Jej przyczyny wiążą się z dramatycznymi wydarzeniami na Ukrainie. W 1648 r. na wschodnich kresach Rzeczypospolitej wybuchło wielkie powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, wymierzone przeciw polskiej władzy. Po kilku latach krwawych walk z wojskami króla Jana Kazimierza, Kozacy postanowili szukać protekcji u prawosławnego władcy Moskwy. W 1654 r. Chmielnicki zawarł z carem Aleksym I Romanowem ugodę perejasławską, na mocy której Kozacy uznali zwierzchnictwo cara w zamian za obietnicę pomocy militarnej. Dla Rosji stało się to pretekstem do rozpoczęcia otwartej wojny z Rzeczpospolitą, pod hasłem „obrony ludności prawosławnej” na Ukrainie i przejęcia kontroli nad tymi terenami.

Rosjanie wykorzystując kompletną degrengoladę elit Rzeczpospolitej szybko zajęli Smoleńsk i Wilno, opanowując większość terytorium Litwy. Dokonywali przy tym ogromnej grabieży ruchomości i przesiedleń ludności. Na domiar złego w 1655 roku na Polskę najechała Szwecja, co jeszcze bardziej utrudniło podjęcie walki z Rosją. W 1656 r. zawarto rozejm w Niemieży - Moskwa wstrzymała ofensywę na południowo-wschodnie ziemie polskie, by skupić się na rywalizacji ze Szwecją o Inflanty i wpływy nad Bałtykiem.

Wznowione w latach 1658-1660 walki z wojskami rosyjskimi i kozackimi przyniosły stronie polsko-litewskiej kilka ważnych sukcesów. Hetman polny Stefan Czarniecki oraz hetmani litewscy odzyskali znaczną część utraconych ziem. W bitwie pod Połonką (1660) pobito armię rosyjską na Litwie, a w tym samym roku wojska pod wodzą hetmana Jerzego Lubomirskiego rozgromiły siły rosyjsko-kozackie w bitwie pod Cudnowem i Słobodyszczami na Ukrainie.

Jednak pomimo przewagi w polu Rzeczpospolita nie była w stanie kontynuować wojny na pełną skalę. Kraj był wyczerpany latami najazdów i zniszczeń, skarb świecił pustkami, a wśród szlachty narastało zniechęcenie dalszym prowadzeniem walk. Dodatkowo sytuację wewnętrzną komplikowały konflikty polityczne. Kto wie jaki byłby los tej wojny, gdyby nie wybuch rokoszu Lubomirskiego (1665-1666), który utrudniał prowadzenie wojny z Rosją i osłabił Rzeczpospolitą w kluczowym momencie. Wewnętrzny konflikt zbrojny, wywołany przez marszałka wielkiego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, wybuchł w odpowiedzi na reformy planowane przez króla Jana Kazimierza.

Rzeczpospolita po rozejmie andruszowskim

Ostatecznie obie strony zgodziły się na rozejm. W styczniu 1667 r. podpisano rozejm andruszowski, kończący trzynastoletnią wojnę. Jego warunki były dla Rzeczypospolitej niekorzystne. Polska i Litwa traciły znaczną część terytorium na wschodzie na rzecz Rosji. Car zachował przyłączenie lewobrzeżnej Ukrainy (czyli obszarów na wschód od rzeki Dniepr, wraz z Zadnieprzem i Zaporożem) oraz ziemie smoleńską, czernihowską i siewierską, które wcześniej należały do Rzeczypospolitej. Ustalono, że stolica Ukrainy Kijów - leżąca na prawym brzegu Dniepru – również pozostanie pod kontrolą Rosji, początkowo tylko na dwa lata. W praktyce jednak Polska nie odzyskała już Kijowa (ostatecznie zrzekła się go na rzecz Moskwy w 1686 r.). Z pozytywnej strony, Rzeczpospolita zdołała odzyskać pod koniec wojny część utraconych na początku obszarów: przede wszystkim tzw. Inflanty Polskie (południowo-wschodnia część Inflant z Dyneburgiem), które na mocy rozejmu andruszowskiego zostały zwrócone Polsce przez Moskwę. Moskwa po raz pierwszy wysunęła się na prowadzenie w rywalizacji z Rzecząpospolitą o hegemonię w Europie Wschodniej. Wojna ta okazała się więc punktem zwrotnym: od niej zaczęła się stopniowa przewaga Rosji i osłabianie dawnej potęgi Rzeczypospolitej. Był to jednocześnie koniec aspiracji Rzeczypospolitej do dominacji na wschodzie.

Bibliografia:

1. U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
3. M. Bogucka, Historia Polski do 1864 roku, Wrocław 2009.
4. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.
5. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia Powszechna Wiek XVI-XVIII, Warszawa 2011.
6. Z. Wójcik, Historia powszechna Wiek XVI-XVII, Warszaw 2005.