Jak utraciliśmy Śląsk? Hołd lenny, który wywołał efekt domina

Po śmierci Leszka Czarnego w Polsce rozpoczęła się zacięta walka o tron krakowski. Gdy książęta Piastowie rywalizowali o władzę, kraj pogrążał się w coraz większym chaosie. W tej sytuacji Kazimierz bytomski postanowił szukać oparcia poza granicami - uznał zwierzchność czeskiego króla Wacława II. Była to pierwsza taka decyzja wśród śląskich Piastów i sygnał zmiany, która miała poważne konsekwencje. To właśnie wtedy rozpoczął się proces, który stopniowo oddalał Śląsk od Polski i zbliżał go do Czech.

Tło konfliktu. Rozbicie dzielnicowe i walka o Kraków po śmierci Leszka Czarnego

Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Po śmierci Bolesława Krzywoustego doszło w Polsce do rozbicia dzielnicowego. Z czasem scentralizowane pod jednym władcą państwo zamieniło się w wiele pomniejszych księstw, które dzieliły się na jeszcze mniejsze państewka. Wielu władców podejmowało próby ponownego zjednoczenia ziem, ale udało się to dopiero Władysławowi Łokietkowi w 1320 roku. Jednak odnowione Królestwo Polskie nie obejmowało swoim terytorium wielu ziem wchodzących w skład Polski czasów Chrobrego czy Krzywoustego. Jedną z największych strat terytorialnych była utrata Śląska. Jak do tego doszło?

Momentem, który można uznać za kluczowym w odpowiedzi na to pytanie były wydarzenia po śmierci księcia Leszka Czarnego w 1288 roku. Książę zmarł nie pozostawiając potomka. Natomiast pozostawił szereg ziem, o które wkrótce rozpoczęła się walka. W momencie śmierci Leszek był księciem krakowskim, sieradzkim, łęczyckim i sandomierskim. Spadkobiercami ziemi łęczyckiej i sieradzkiej byli jego bracia (ponieważ były to ziemie dziedziczne po ich ojcu) - Władysław Łokietek odziedziczył Sieradz, a Kazimierz II Łęczycę. W przeciwieństwie do tych terytorium ziemie krakowska i sandomierska nie były odziedziczone po ich ojcu. Zatem sprawa Krakowa i Sandomierza pozostawała otwarta, co doprowadziło do wojny między Piastami.

Strony konfliktu i droga do starcia

Henryk IV Probus w Codex Manesse

W kwestii pana w Krakowie lokalni możnowładcy zastrzegali sobie prawo wyboru księcia, z którego zamierzali skorzystać. Jednak po śmierci Leszka nie byli jednomyślni. Jedna z opcji pod wodzą biskupa krakowskiego wybrała księcia płockiego Bolesława II. Druga pod przywództwem kasztelana krakowskiego poparła księcia wrocławskiego Henryka Probusa.

Jako pierwszy do Krakowa dotarł Probus, który z dwójki wybranych książąt był zdecydowanie ambitniejszy. Popierali go książę opolski Bolko I, książę ścinawski Przemko oraz książę głogowski Henryk III. Przy Bolesławie II stanęli Łokietek a także książę łęczycki Kazimierz II, książę płocki Bolesław II i książę mazowiecki Konrad. Zatem powstały front opierał się na rywalizacji Piastów śląskich z Piastami mazowiecko-kujawskimi.

Bitwa pod Siewierzem. Zwycięstwo, które nie przyniosło trwałego sukcesu

Siewierz w granicach Korony Królestwa Polskiego jako „Szewior” na mapie Wacława Grodzieckiego wydrukowanej w 1592 r.

Władza Probusa w Małopolsce była jednak słaba, dość powiedzieć, że nie zdołał opanować ziemi sandomierskiej, która znajdowała się w rękach zwolenników Bolesława II. Chcąc umocnić swoje władztwo Probus wysłał do Krakowa wojska, na których czele stanęli Przemko i Bolko I.

Drogę pod Siewierzem (miejscowością przy granicy Małopolski i Śląska) zagrodziła im armia Bolesława II wraz z wojskami Kazimierza II, Łokietka i Konrada II. Tam 26 lutego 1289 r. doszło do decydującego na tym etapie starcia. Bitwa pod Siewierzem była bojem krótkim, ale gwałtownym i krwawym. Siły koalicji Bolesława II i Łokietka pokonały armię śląskich sojuszników Henryka IV. Dość powiedzieć, że w walce poległ książę ścinawski Przemko. Tak bitwę opisał Jan Długosz w Rocznikach:

I po wielkiej obustronnej rzezi zwycięstwo, jakkolwiek krwią drogo okupione, przypadło Łokietkowi i jego towarzyszom. Bardzo wielu spośród rycerzy śląskich padło, albo w czasie ucieczki dostało się do niewoli. Ginie w tej bitwie syn księcia głogowskiego Konrada, książę szprotawski Przemysł [Przemko], który dopiero co osiągnął wiek młodzieńczy. Odwieziono go na Śląsk i pochowano w klasztorze w Lubiążu.

Zwycięzcy pomaszerowali do Krakowa i szybko zajęli miasto, nie byli jednak w stanie zdobyć Wawelu. W trakcie oblężenia Bolesław II i Konrad II wysunęli koncepcję podzielenia Małopolski między siebie. Jeden miał otrzymać Kraków, a drugi Sandomierz. Podziałowi Małopolski sprzeciwiły się lokalne elity, które postanowiły wówczas postawić na Łokietka.

Probus w tym czasie organizował kolejną armię, która niespodziewanie dla Łokietka została wpuszczona do miasta. Łokietek ledwo uszedł z Krakowa. Probus nie zdołał jednak zdobyć Sandomierza. Mimo to jego domena po opanowaniu ziemi krakowskiej była znaczna i obejmowała księstwo wrocławskie, ziemię kłodzką i krośnieńską, a książęta Głogowa i Legnicy byli od niego zależni. Wówczas podjął starania o koronę, którą przerwała jego śmierć w 1290 r. Prawdopodobnie został otruty, być może przez brata legata, który zdefraudował znaczne środki finansowe i obawiał się zemsty księcia. W efekcie walka o krakowski tron rozgorzała na nowo.

Efekt domina. Hołd lenny Kazimierza bytomskiego

Król Wacław II w Codex Manesse

W cieniu walk o Kraków rozegrało się wydarzenie, które doprowadziło do oderwania Śląska od Polski. Książę bytomski Kazimierz II 10 stycznia 1289 r. złożył w Pradze hołd lenny czeskiemu władcy Wacławowi II. Był to gest bez precedensu - książę piastowski uznał formalnie zwierzchność władcy spoza Polski.

Co skłoniło Kazimierza bytomskiego do tak radykalnego kroku, jakim było złożenie hołdu lennego królowi Czech? Choć nie zachowały się relacje tłumaczące jego motywacje, pod uwagę brane są dwie główne teorie, które - co istotne - nie muszą się wzajemnie wykluczać, lecz raczej się uzupełniają. Pierwsza z nich zakłada, że impulsem była rosnąca presja militarna ze strony Henryka IV Probusa, księcia wrocławskiego, który wówczas aktywnie zabiegał o tron krakowski po bezpotomnej śmierci Leszka Czarnego. Probus, starający się zbudować silny blok śląsko-małopolski, nie krył swoich ambicji podporządkowania sobie mniejszych księstw górnośląskich. Kazimierz, jako władca względnie słabego terytorium, mógł więc widzieć w układzie z potężnym królem Czech szansę na zabezpieczenie swojej pozycji i zachowanie niezależności wobec ekspansywnych sąsiadów. Tym samym lokalny partykularyzm i osobiste ambicje okazały się ważniejsza od racji stanu.

Druga teoria odwołuje się do bardziej konkretnych wydarzeń - możliwego naruszenia granic księstwa bytomskiego przez przemieszczające się oddziały zarówno Henryka IV Probusa, jak i Bolesława II mazowieckiego, którzy rościli sobie prawa do Krakowa. W kontekście nasilających się walk o Małopolskę i przemarszów armii przez księstwo bytomskie, Kazimierz mógł poczuć się zagrożony nie tyle formalnie wypowiedzianą wojną, co faktycznym pogwałceniem jego suwerenności. W tej sytuacji sojusz z Wacławem II jawił się jako rozsądna alternatywa - gwarancja stabilizacji i ochrona przed militarnym wciągnięciem w konflikt, nad którym nie miał kontroli. Przy tym wyjednywał ochronę swojego terytorium przez swojego seniora - króla Czech.

Utrata Śląska na kilkaset lat

Bolesław II mazowiecki

Rywalizacja o tron krakowski, prowadzona przez kilku kandydatów - w tym Henryka IV Probusa, Władysława Łokietka i Bolesława II mazowieckiego - doprowadziła do rozchwiania struktur państwowych i dalszego osłabienia prestiżu władzy książęcej. Z tej sytuacji najlepiej potrafił skorzystać Wacław II, król Czech, który początkowo działał z dystansu, lecz szybko zorientował się, że wewnętrzny chaos w Polsce otwiera mu drogę do ekspansji politycznej.

W efekcie pierwszym wymiernym sukcesem Pragi było złożenie hołdu lennego przez Kazimierza bytomskiego - akt, który zapoczątkował efekt domina. Kolejni książęta śląscy, nie widząc realnej szansy na skuteczną konsolidację władzy w Polsce, a zarazem obawiając się dominacji silniejszych sąsiadów, zaczęli iść tą samą drogą. Do Kazimierza szybko dołączyli jego trzej bracia: Bolko I opolski (1291 rok), Mieszko cieszyński (1291 rok) i Przemysław raciborski (1292 rok). Wacław II najpierw zyskał wpływy na Śląsku, ale następnie stopniowo zaczął przejmować inicjatywę w sprawach całego państwa.

Tumba Bolka I i jego syna Bolka II, znajdująca się w kaplicy św. Anny w Kościele Świętej Trójcy w Opolu

W 1291 roku, wobec przedłużającej się rywalizacji pomiędzy Piastami i braku stabilnych rządów, możnowładcy małopolscy uznali zwierzchność Wacława II nad Krakowem i oddali mu władzę w tej dzielnicy. Wacław wkroczył do miasta bez walki, wykorzystując zmęczenie elit lokalnych ciągłym chaosem i walkami wewnętrznymi. To wydarzenie znacząco wzmocniło jego pozycję w Polsce i stało się ważnym krokiem w kierunku objęcia tronu. Dziewięć lat później, w 1300 roku, Wacław II został koronowany w Gnieźnie na króla Polski, jednocząc pod swoją koroną Królestwo Polskie i Królestwo Czech.

Choć unia polsko-czeska nie przetrwała długo - dynastia Przemyślidów została obalona już po kilkunastu latach – to polityczne skutki wcześniejszych wydarzeń okazały się trwałe. Śląsk, który w tym okresie masowo składał hołdy Pradze, na wiele stuleci znalazł się poza polskim zwierzchnictwem. Większość księstw śląskich stała się lennami Królestwa Czech, a później - znalazła się w granicach monarchii Habsburgów. Dopiero po I wojnie światowej, po plebiscytach i trzech powstaniach śląskich, część Górnego Śląska wróciła do odrodzonego państwa polskiego. Reszta pozostała poza jego granicami aż do końca II wojny światowej.

Bibliografia:

1. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.
2. R. Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, J. Wyrozumski (oprac.), Kraków 1995.
3. T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.
4. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
5. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
6. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 10, oprac. D. Turkowska i M. Kowalczyk, Warszawa 2009.