Nawracali na chrześcijaństwo ogniem i mieczem. Dlaczego byli tak agresywni?

Spis treści:

1. Papież Urban II i powołanie ruchu krucjatowego
2. Zakony rycerskie
3. Wzrost znaczenia Krzyżaków
4. Pacyfikacja Prus
5. Spory z Polską
6. Bitwa pod Grunwaldem
7. Wojna trzynastoletnia

Powstanie specyficznej formy zakonów, w których służyli rycerze mający żyć jak mnisi – w ascezie i ubóstwie – jest wytworem wielkiego zrywu religijno-militarnego zapoczątkowanego przez papieża Urbana II. Ten, kierując się prośbą o wsparcie wojny z innowiercami wystosowaną przez cesarza bizantyjskiego Aleksa I Komnena, w trakcie synodu w Clermont w 1095 roku doprowadził do największej operacji militarnej średniowiecza.

Papież Urban II i powołanie ruchu krucjatowego

„Bracia wasi (…) żyjący na wschodzie, pilnie potrzebują waszej pomocy, tej pomocy, jaką często im obiecywano, wy zaś musicie się spieszyć z udzieleniem im jej. Jak bowiem wielu z was już słyszało, napadli ich Turcy i Arabowie i podbili terytorium Romanii [czyli Bizancjum] na zachodzie aż do wybrzeża Morza Śródziemnego i Hellespontu, zwanego Ramieniem świętego Jerzego. (…)

Z tej oto przyczyny ja, bądź raczej Pan Bóg, zaklinam was jako Chrystusowych posłańców, byście to przekazywali wszędzie i namawiali wszystkich ludzi (…), piechotę i rycerzy, biednych i bogatych, by prędko zanieśli pomoc owym chrześcijanom i zgładzili to nikczemne plemię z ziem przyjaciół naszych. Mówię do tych, co są obecni, ale tyczy się to również nieobecnych. Nadto tak nakazuje Chrystus.

Wszyscy, co pomrą po drodze, czy to na lądzie, czy na morzu, czy też w bitwie z poganami, otrzymają niezwłoczne grzechów odpuszczenie. Ręczę im za to w imię mocy Bożej, którą jestem obdarzony” – przekonywał papież w przemowie z 27 listopada 1095 roku.

Zakony rycerskie

Propozycja spotkała się z ogromnym zainteresowaniem. Bo nie dość, że można było przeżyć przygodę, być może zdobyć sławę i ogromne bogactwa, to jeszcze do tego wszystkiego papież obiecał całkowite odpuszczenie grzechów. Pierwsza wyprawa krzyżowa wyruszyła w 1096 roku. Zdołała odbić Jerozolimę i po skąpaniu jej we krwi nie tylko innowierców, utworzyła Królestwo Jerozolimskie. Wówczas też konstytuowały się pierwsze zakony rycerskie: Lazaryci, Joannici, Bożogrobcy i Templariusze.

Zakon Braci Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, popularnie zwany krzyżackim, powstał w 1190 roku, w czasie III wyprawy krzyżowej. Początki działalności związane są z niemieckimi kupcami z Lubeki i Bremy. Założyli oni szpital polowy w Akce, mający nieść pomoc chorym i rannym krzyżowcom. Szpital ten był pierwotnie związany z lokalnym zakonem augustianów, jednak szybko stał się odrębnym zgromadzeniem o niemieckim charakterze.

Na oficjalne zatwierdzenie reguły zakonu przez papieża Klemensa III trzeba było czekać do 1198 roku. W strukturze organizacyjnej wzorował się na Templariuszach i Joannitach, co oznaczało ścisłą hierarchię, surową regułę zakonną i wojskowy charakter działań. Głównym celem było szerzenie chrześcijaństwa, choć w praktyce oznaczało to często udział w walkach o kontrolę nad strategicznymi terenami.

Wzrost znaczenia Krzyżaków

Zakon szybko zyskał międzynarodowy charakter i rozpoczął działalność w innych częściach świata, w tym na terenach bałkańskich i w Europie Wschodniej. Na polu bitwy zakonnicy wyróżniali się białymi płaszczami z czarnym krzyżem, który stał się ich charakterystycznym symbolem.

Czarny krzyż na białym tle stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli średniowiecza. Biel symbolizowała czystość duchową, a czarny krzyż – poświęcenie i gotowość do walki w imię wiary. Krzyżacy nosili ten symbol na płaszczach, tarczach i chorągwiach. W późniejszych wiekach krzyż krzyżacki stał się również symbolem władzy zakonu na terenach Prus, gdzie budowano zamki i kościoły zdobione tym motywem.

Po upadku Akki 18 maja 1291 roku i zakończeniu ruchu krucjatowego, zakony rycerskie musiały znaleźć sobie nowe cele i nowe miejsce działania. I tutaj na arenę wkracza książę Konrad Mazowiecki. W latach 20. XIII wieku książę Mazowsza zaprosił Zakon Krzyżacki do walki z pogańskimi Prusami, które zagrażały jego ziemiom. Usankcjonował to w 1226 roku cesarz Fryderyk II ,wydając tzw. Złotą Bullę z Rimini. Przyznawała ona Krzyżakom prawo do zdobytych terenów. Gdy zakon przybył w 1230 roku, rozpoczął podbój i kolonizację Prus, szybko tworząc niezależne państwo, które miało istotny wpływ na dzieje Europy Środkowo-Wschodniej.

Pacyfikacja Prus

Rozpoczęty w 1230 roku podbój Prus przez Krzyżaków był brutalną i długotrwałą kampanią przeciwko pogańskim plemionom. Zakon systematycznie budował zamki, pacyfikował ludność, niszczył miejsca kultu i narzucał chrześcijaństwo.

Posiadający własną kulturę i strukturę społeczną Prusowie zostali siłą poddani chrystianizacji i germanizacji przez Krzyżaków, co prowadziło do licznych buntów. Największe powstanie miało miejsce w latach 1242–1249, jednak zostało brutalnie stłumione. Mimo oporu, zakon narzucił swoje rządy, a ci, którzy przeżyli, zostali zmuszeni do przyjęcia chrześcijaństwa. Trwające ponad 50 lat działania doprowadziły do wyniszczenia plemion pruskich, zaniku ich kultury i germanizacji regionu.

Po zdobyciu Prus Krzyżacy utworzyli silnie scentralizowane państwo, rządzone przez wielkiego mistrza. Kraj podzielono na komturie, a niższy szczebel stanowiły prokuratorie. Główna siedziba władz znajdowała się w Malborku, który stał się centrum politycznym, religijnym i wojskowym. Krzyżacy łączyli władzę świecką z duchową, prowadząc chrystianizację i zarządzając podbitymi ziemiami.

Budując sieć zamków – m.in. w Malborku, Toruniu i Kwidzynie – zakon stworzył system obronny, administracyjny i propagandowy. Same zamki były niezależnymi ośrodkami życia militarnego, gospodarczego i religijnego, a także symbolami potęgi zakonu.

Rycerze-zakonnicy rozwijali też gospodarkę: wprowadzili nowoczesne rolnictwo, rozwijali handel, rzemiosło i eksploatację bursztynu. Zakładane przez nich miasta, takie jak Toruń czy Elbląg, zyskały przywileje handlowe i stały się członkami Hanzy. Dzięki temu państwo zakonne było dobrze zorganizowane i zamożne. Mimo tych sukcesów brutalna polityka zakonu prowadziła do napięć i konfliktów, które z czasem osłabiły jego pozycję i przyczyniły się do jego upadku.

Spory z Polską

Zapoczątkowana przez Konrada Mazowieckiego w XIII wieku współpraca polsko-krzyżacka szybko przekształciła się w ekspansję zakonu. Krzyżacy, tworząc swoje państwo w Prusach, zajęli w 1309 roku m.in. Pomorze Gdańskie, co doprowadziło do konfliktu z Polską. Spory o ziemie i brak rozwiązania przez sądy papieskie doprowadziły do otwartych konfliktów, jak bitwa pod Płowcami w 1331.

Ale to koronacja Władysława Łokietka w 1320 roku zapoczątkowała zdecydowaną politykę przeciwko zakonowi. Prawdziwy przełom nastąpił, gdy na wawelskim tronie zasiadł Władysław Jagiełło, który poprzez unię z Litwą (1385) pozbawił Krzyżaków ideologicznego pretekstu do walk. Jagiełło prowadził skuteczną dyplomację i propagandę, a kluczowym zwycięstwem było rozgromienie zakonu pod Grunwaldem w 1410 roku. Uczynił to z pomocą wojsk litewskich dowodzonych przez księcia Witolda. Litwa, wcześniej główny cel chrystianizacji, po unii z Polską stała się silnym partnerem. Chrystianizacja Litwy i wspólne polsko-litewskie działania militarne skutecznie osłabiły zakon.

Bitwa pod Grunwaldem

Zakon przygotowywał się do wojny z Polską i z Litwą, licząc na wsparcie rycerzy z Europy. Planował błyskawiczne zwycięstwo dzięki szarży ciężkiej kawalerii. Jednak ich plan zawiódł. Jagiełło i Witold przeprowadzili skuteczne manewry, m.in. pozorowany odwrót Litwinów, który zdezorientował wroga. Śmierć wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena doprowadziła do klęski Krzyżaków. Choć Jagiełło nie zdobył Malborka, potęga zakonu została złamana.

Wiktora grunwaldzka była przełomem – osłabiła pozycję Krzyżaków w Europie i dobitnie zademonstrowała siłę sojuszu Polski i Litwy. Zakon stracił autorytet, a Polska wzmocniła swoją pozycję polityczną. Bitwa przeszła do historii jako symbol narodowej jedności i oporu wobec zagrożeń zewnętrznych. Jednak to wciąż nie był koniec konfliktu z Krzyżakami.

Wojna trzynastoletnia

Trwająca w latach 1454 do 1466 roku wojna trzynastoletnia była skutkiem narastających od XIV wieku napięć między Polską a zakonem krzyżackim, pogłębionych po bitwie pod Grunwaldem i pokoju toruńskim z 1411 roku. Główną przyczyną wybuchu wojny było niezadowolenie pruskich mieszczan i szlachty z rządów zakonu – szczególnie z powodu wysokich podatków i nadużyć. W 1440 r. powstał Związek Pruski, który w 1454 r. poprosił króla Kazimierza IV Jagiellończyka o przyłączenie Prus do Polski. Akt inkorporacji doprowadził do wojny z zakonem.

Niestety, wojna rozpoczęła się od porażki Polaków pod Chojnicami, co zmusiło króla do reformy armii. Kluczowe zwycięstwa, jak zdobycie Malborka (1457) i bitwa na Zalewie Wiślanym (1463) przesądziły o przewadze Polski. Dzięki wsparciu pruskich miast i lepszej organizacji, Polska wygrała konflikt. Wojnę zakończył tzw. drugi pokój toruński z 1466 roku. Na jego mocy Polska odzyskała Pomorze Gdańskie i inne ziemie oraz włączyła Prusy Królewskie do swojego państwa. Pozostałe Prusy stały się lennem Polski. Był to koniec niezależnego państwa zakonnego w Prusach i początek przewagi Polski w regionie.

Upadek zakonu krzyżackiego przyspieszyła reformacja. W 1525 roku wielki mistrz Albrecht Hohenzollern dokonał sekularyzacji Prus, tworząc świeckie Księstwo Pruskie i składając hołd polskiemu królowi. Zakon utracił władzę polityczną i militarną, choć przetrwał jako instytucja religijna w innych częściach Europy.

Nasza autorka

Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka

Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Pisze przede wszystkim o eksploracji kosmosu, astronomii i historii. Związana z Centrum Badań Kosmicznych PAN oraz magazynami portali Gazeta.pl i Wp.pl. Ambasadorka Śląskiego Festiwalu Nauki. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.